26.12.2023
5 Dakika
Roma İmparatorluğu’nda Hristiyanlık’ın popülerleşmesinden önce taraftar toplamış bir kült olan Mitraizm, hakkında günümüze ulaşmış bir yazılı belge olmaması, yer altı tapınaklarında gizlilik esaslı olarak yapılan ibadetleri ve gizemli yok oluşuyla oldukça ilgi çeken bir gizemli bir konu. Roma İmparatorluğu’nun egemenlik kurduğu önemli coğrafi bölgelerden biri olan Anadolu’da da bu gizemli inanca ait olduğu ortaya çıkarılan kalıntılar bulunuyor. Bu yazımızda, dinler tarihinin en merak uyandırıcı ögelerinden biri olan Mitraizm’in Türkiye topraklarında bulunmuş kalıntılarını sizlerle paylaşmak istedik. Fakat isterseniz önce Mitraizm hakkında kısaca bilgi verelim.
Roma’nın pagan dinlerinden biri olan Mitraizm’in Hindu kökenli Pers tanrısı Mitra’ya dayanmakta olduğu düşünülür. İsmi “anlaşma” ya da “aracılık” eden gibi anlamlar taşıyan tanrı Mitra, aynı zamanda “güneşe tapınma” mirasından yola çıkarak Helios ve Sol gibi tanrılarla birlikte tasvir edilir ve güneşle ve ışıkla ilişkilendirilir. Herkese açık olmayan ve gizlice tapınılan külte katılmanın ancak belirli aşamalardan geçerek mümkün olduğu bilinir.
Külte girecek kişi 12 eziyete katlanmak zorundadır. Elbette diğer pek çok kült gibi ölümden sonra yaşamı kabul eden Mitraizm’in “öteki dünya” ile ilgili vaatleri de dinin yayılmasında rol oynamıştır. Merkezinde Mitra’nın diğer figürlerin eşliğinde bir boğayı öldürdüğü sahne olan kültün kaynağı üzerine tartışmalar sürmektedir. Gizliliği esas alan bir yapılanma olduğu için ardında yazılı kaynak bırakmamış olan Mitraizm hakkında en önemli bilgilere genellikle yer altında ya da mağaralarda kurulmuş olan tapınaklar aracılığıyla ulaşılır. Gelin, Türkiye’de bugüne kadar keşfedilmiş Mitraistik tapınak kalıntılarına bir göz atalım.
Antik Dönem’deki adıyla Doliche, Gaziantep’in 10 km kadar kuzeybatısında bulunan bir antik kenttir. Yerleşimin eteklerinde bulunan bir mağarada iki tane Mitraeum (kült alanı) bulunmuştur. Antik kentin en etkileyici buluntuları arasında yer alan bu kült alanları mağaranın içinde oldukça geniş meydanlar biçiminde oluşturulmuştur. Bu kült alanlarından birinde bulunan oldukça yıpranmış Mitra’nın boğayı öldürdüğü tasvirde figürün kafasının yerine yapılan bir haç işareti, rölyefin Hristiyanlar tarafından tahrip edildiğini gösterir.
Antalya’nın 18 km doğusunda yer alan Perge Antik Kenti yakınlarında, içinde mermer bir adak steli bulunan bir Mitraeum ortaya çıkarılmıştır. Kemerli bir girişe sahip kült alanının kayalık duvara oyularak inşa edildiği anlaşılır. Üzerinde kanonik boğa öldürme sahnesinin bulunduğu bir rölyefin yer aldığı mermer adak stelinde ayrıca MS 2. yüzyıla tarihlenen bir yazıt da bulunur. Yazıtta, “Marcus Lucius Crispus’un, Perge’nin danışma ve halk meclisi için, misafirperver bir şekilde çocuklarıyla birlikte Helios Mitras’a adak sunduğu” belirtilir.
Antalya ili sınırlarında ve Likya Bölgesi’nde yer alan bir kent olan Arykanda’nın akropolünde yer alan dikdörtgen planlı iki odadan oluşan bir yapının Mitraistik bir tapınak olduğu düşünülür. Tapınağın arşitravında bulunan yazıttan, yapının Roma İmparatoru Septimus Severus ve Severus ailesine adandığı anlaşılmaktadır. Diğerlerinin aksine yer altında bulunmamasıyla dikkat çeken bu tapınağın gizlenmeye gerek duyulmadan inşa edilmesinin Septimus Severus’un Mitraizm’i serbest bırakmasının sonuçlarından biri olabileceği düşünülür.
Diyarbakır ili sınırları içinde yer alan ve Roma Dönemi’ne ait bir askeri yerleşimin kalıntılarının bulunduğu Zerzevan Kalesi’nde de Mitraistik bir yer altı tapınağı bulunur. Yeraltında ana kayaya oyularak inşa edilmiş tapınakta sütunlar, nişler, doğu duvarında yer alan bir ışın tacı motifi bulunur. Mağarada bulunan nişlerden birine oyulmuş su çanağı ve ona duvardan geçen bir kanal ile bağlanmış bir havuz da mağarada bulunanlar arasındadır. Ayrıca tavanda simetrik olarak muhtemelen hayvan kurban etme ritüellerinde kullanılan dört hayvan asma yeri de tapınakta keşfedilen buluntulardandır.
